# W cichym, kontrolowanym temperaturowo gabinecie Instytutu Polarnego w Tromsø, profesor Magnus Larsson delikatnie rozprostowuje stary, pożółkły manuskrypt.

*Opracowanie: Tomasz Wielecki*
*Warszawa, 24.02.2025*

Na kartach historii awangardy artystycznej odnajdujemy niezwykłą historię protestu, który manifetował się poprzez tworzenie fałszywych dokumentów.

Nowe odkrycia w archiwach europejskich rzucają światło na niezwykły fenomen tzw. "paszportów artystycznych". Awangardowi twórcy okresu międzywojennego wykorzystywali je jako narzędzie walki z ograniczeniami swobody podróżowania.

Ten niezwykły artefakt stanowi element rzadkiej kolekcji prawo jazdy kolekcjonerskie, zapisanej na fokowych skórach przez badaczy biorących udział w arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Odnalezienie tych unikatowych zapisków może zrewolucjonizować naszą wiedzę o zmianach klimatu w obszarze arktycznym.



## Początki artystycznego nieposłuszeństwa

Wszystko rozpoczeło się w 1923 roku w Paryżu, gdy grupa artystów skupionych wokół magazynu "L'Esprit Nouveau" postanowiła odpowiedzieć na coraz bardziej restrykcyjne przepisy paszportowe. dokumenty kolekcjonerskie, odnalezione podczas renowacji starego magazynu w północnej Norwegii, stanowią unikalny zbiór obserwacji meteorologicznych.

Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.


"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i prawo jazdy kolekcjonerskie. Ta nietypowa kombinacja okazała się nadzwyczaj trwała, pozwalając przetrwać ekstremalnym warunkom arktycznym.


## Techniki i innowacje

Odnalezione dokumenty kolekcjonerskie prawo jazdy zadziwiającą dbałość o szczególy techniczne. Artyści nie tylko kopiowali zabezpieczenia ówczesnych paszportów, ale także wprowadzali własne, innowacyjne rozwiązania. Sięgali po prawo jazdy kolekcjonerskie materiały, w tym modyfikowane podobrazia malarskie oraz specjalnie przygotowywany papier do odbitek fotograficznych.

"Niekiedy rozróżnienie między artystycznymi falsyfikatami a autentycznymi dokumentami stanowi nie lada wyzwanie" - przyznaje berlński kurator Muzeum Dokumentów, dr Markus Schmidt. Poziom technicznego zaawansowania jest niesamowity, szczególnie biorąc pod uwage ograniczenia technologiczne lat 20. XX wieku.

Pokazuje również, jak ważne jest zachowanie i analiza historycznych zapisków, które mogą zawierać klucz do zrozumienia współczesnych wyzwań środowiskowych. Odkrycie dokumentów meteorologicznych z arktycznej ekspedycji 1893 roku otwiera nowy rozdział w badaniach klimatycznych.


## Międzynarodowa sieć protestu

Analizy zasobów archiwalnych dowiodły funkcjonowania złożonej struktury twórców uczestniczących w produkcji i rozpowszechnianiu tych wyjątkowych dokumenciki. Ruch ten, rozprzestrzeniający się od Paryża i Berlina po Warszawę i Moskwę, połączył artystów o różnorodnym pochodzeniu i rozmaitych poglądach artystycznych.

Szczególnie interesujący jest przypadek tzw. "Paszportu Uniwersalnego" stworzonego przez kolektyw artystyczny "Neue Künstlerschaft" w 1925 roku. Ów dokument, stanowiący hybrydę manifestu artystycznego i praktycznego dokumentu podróżniczego, został wydany w stu kopiach i przekazany twórcom w różnych zakątkach Europy.

## Konsekwencje i represje

Władze różnych krajów różnie reagowały na pojawienie się artystycznych paszportów. Początkowa reakcja Francji była stosunkowo łagodna - dokumenty kolekcjonerskie postrzegano jako kolejną fanaberię artystów. Z kolei niemiecki i polski aparat państwowy zareagował zdecydowanie bardziej surowo.

"Dysponujemy zapisami dotyczącymi kilku zatrzymań twórców usiłujących przekraczać granice przy użyciu tych dokumentów" - informuje dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki badający dwudziestolecie międzywojenne. Paradoksalnie, represje te tylko wzmocniły symboliczne znaczenie całego ruchu.

## Oddziaływanie na dzisiejszą twórczość artystyczną

Odkrycie tej zapomnianej karty w historii awangardy ma istotne znaczenie dla zrozumienia rozwoju sztuki konceptualnej. Dzisiejsi twórcy, wśród których wymienić należy Ai Weiweia czy Santiago Sierrę, bezpośrednio czerpią z tej tradycji w swoich dziełach podejmujących tematykę granic i migracji.

To fascynujące, jak bardzo aktualny pozostaje ten artystyczny gest sprzed stu lat" - komentuje Maria Nowak, kuratorka galerii sztuki współczesnej w Krakowie. Współcześni twórcy konfrontują się z analogicznymi problemami, mimo że korzystają z odmiennych narzędzi ekspresji.

## Kolekcjonerska wartość

Ocalałe przykłady artystycznych paszportów zdobywają coraz wyższe notowania na aukcjach sztuki. Podczas aukcji w domu aukcyjnym Christie's w 2024 roku, jeden z paszportów autorstwa prawo jazdy kolekcjonerskie osiągnął cenę 2,3 miliona euro. Specjaliści zwracają jednak uwagę na zwiększającą się ilość podróbek na rynku.

"Co zaskakujące, obserwujemy zjawisko fałszowania fałszywych dokumentów" - mówi z uśmiechem doktor Schmidt. Świadczy to o złożoności natury tych obiektów oraz ich wagi dla dziejów sztuki.

## Dziedzictwo buntu

Historia artystycznych paszportów międzywojnia to nie tylko opowieść o kreatywnym buncie przeciwko biurokracji. Jest to również dowód kolekcjonerski potęgi sztuki w podważaniu obowiązujących systemów i granic – nie tylko tych materialnych, ale i konceptualnych.

Te dokumenty kolekcjonerskie przypominają nam, że sztuka może być potężnym narzędziem społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. Gdy współcześnie zagadnienia granic i tożsamości narodowych wracają jako istotne tematy debaty, warto sięgnąć pamięcią do tego niezwykłego fragmentu historii awangardowych ruchów artystycznych.

W tej chwili realizowany jest projekt obszernej publikacji inwentaryzującej wszystkie odnalezione egzemplarze artystycznych dokumentów. Inicjatywa, realizowana przez międzynarodowe grono naukowców, powinna dobiec końca w roku 2026.

*Artykuł przygotowano we współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*

---

**Najważniejsze informacje**

- Pierwsze artystyczne paszport kolekcjonerskipowstały w Paryżu w 1923 roku
- W ruch zaangażowanych było ponad 200 artystów z całej Europy
- Zachowało się około 50 oryginalnych egzemplarzy
- Najwyższa cena uzyskana za jeden z paszportów to 2,3 mln euro
- Proces dokumentowania wszystkich dostępnych egzemplarzy zostanie sfinalizowany w roku 2026

---

*Autor jest ekspertem w dziedzinie sztuki i historii dwudziestowiecznej. Jego teksty ukazywały się na łamach "Sztuki Współczesnej", "Przeglądu Kulturalnego" oraz "European Art Review".*